«افغان» و «افغانستان»

چند سطری از یک نوشتار داکتر محی الدین مهدی

(( هيچ سندي وجود ندارد كه احمد شاه نام اين قلمرو را افغانستان گذاشته باشد؛ به شهادت تاريخ، طايفه ي افغانها در اطراف كوههاي سليمان مي زيستند، در دوره ي اسلامي ظاهراً حدود العالم من المشرق الي المغرب نخستين كتابي است كه از قومي بنام افغان نام مي برد و محل زندگي آنان را در ضمن برشمردن شهرهاي هندوستان در شهر «سول» معين مي سازد.۲۰ بعد از حدودالعالم تاريخ يميني و ترجمه ي آن ضمن محاربات محمود از افغانان و محل سكونت آنان در اطراف كوههاي سليمان در هند نام مي برد. بيروني در كتاب «تحقيق ماللهند» نوشته است:«قبايل افغان در كوههاي غرب هندوستان به سر مي بردند و تا به حدود رودخانه ي سند مي رسند. » ۲۱
كوههاي سليمان در محل سول به دو شاخه ي شرقي و غربي تقسيم مي شود. سول شاخه ي غربي آن است كه در زمان حاضر قبيله ي وزير در آنجا سكونت دارند.
در مورد منشاء قبايل افغان پروفيسور «مورگنسترن» مي گويد كه «پكتوكي» (اولين بار توسط هرودت شناخته شد)‌ يكي از يازده قبيله ي آريائي بود كه از جنوب دشتهاي آسياي ميانه حركت كرده، سلسله ي هندوكش را عبور و در دامنه هاي كوههاي سليمان جاگزين شدند.
با گذشت زمان به اثر زاد و ولد- اندك اندك- به اطراف پراگنده شدند. سيفي هروي صاحب تاريخنامه ي هرات (قرن هشتم هجري)،‌ سرزمين ميان سرحد قندهار فعلي تا رود سند را افغانستان مي خواند.۲۲ مناطق شمال كوه سليمان شامل نواحي اطراف پشاور در اين نامگذاري شامل نيست، زيرا افغانها در اواسط قرن پانزدهم به اين مناطق دست يافته اند. نظر به تعريفي كه حدودالعالم از خراسان شرقي دارد، پشاور و توابع آن در اين حدود شامل است:«ناحيتي ست كه شرق وي هندوستان است. و جنوب وي بيابان سند است و بيابان كرمان و شمالي وي حدود غرجستان و گوزگانان و تخارستان .۲۳» نام گذاري افغانستان در تاريخنامه ي هرات رسمي نبوده، چون در كتب تاريخ و جغرافياي عصر مغولهاي هند، كه به تفصيل قلمرو امپراطوري گوركاني را بيان كرده اند (از جمله درآئين اكبري) چنين نامگذاري ديده نمي شود؛ محمد قاسم فرشته در كتاب خود بنام تاريخ فرشته نام افغانستان را از زبان مردم كابل و خلج، به جاي كوهستان، كه همانا محل زيست افغانان در كوههاي سليمان باشد، به كار گرفته است. ۲۴
در نظام اداري امپراطوري گوركاني، قلمرو زير سلطه ي آنان در غرب رود سند، شامل دو ايالت (صوبه) كابل و قندهار مي شد. كابل در بر گيرنده ي تمام اراضي آبريز درياي كابل (شامل ولايات كنوني پنجشير، كاپيسا، پروان، كابل خاص، ميدان وردك، لوگر، لغمان، نورستان، كنر، ننگرهار، پيشاور، چترال و سوات) و مناطق شمال شرق كوههاي سليمان مي شد. باميان و غزني نيز از مضافات صوبه ي كابل به شمار مي رفت.
قندهار شامل آبريز درياي هلمند (در بر گيرنده ي ولايات هلمند، قندهار، دايكندي، ارزگان و زابل) و مناطق جنوب غرب كوههاي سليمان تا سواحل بحر هند مي گرديد. غزني يا غزنين در منابع اين دوره، نوار وسط قندهار و كابل تا مصب درياي توچي به رود سند كه به دامان مسما است گفته مي شود.
بنا بر اين وقتي در منابع تاريخي گفته مي شود كه طوايف افغان در قندهار، كابل يا غزني زندگي مي كردند بايد توجه داشت كه مقصد آن نواحي دور دست اين ولايات است كه اكنون در خاك پاكستان موقعيت دارد.
فقط در اوايل قرن نزدهم است (۱۸۰۱) كه براي اولين بار در يك مقاوله ميان ايران قاجاري و هند بريتانوي نام افغانستان – با توسع معنا- به سرزميني وسيع تر از آنچه سيفي گفته بود، و كوچكتر از فتوحات احمد شاه ابدالي ، اطلاق گرديد. اما در مقاوله ي سه جانبه ميان هند بريتانوي،‌ شاه شجاع و رنجيت سنگهـ‌ ، حدود شرقي اين نامگذاري به آنجاهايي كشيده شد كه بعد از مرگ رنجيت سنگهـ ، انگليس آنرا مرز ميان قبايل آزاد و مناطق اداري مي دانست. در معاهده ي ميان انگليس و يعقوب خان،‌ اين مرز غربي تر شد؛ و معاهده ي ديورند، در موقعيت فعلي ميان پاكستان و افغانستان، آنرا تثبيت و معاهده هاي راولپندي و كابل (۱۹۱۹ و ۱۹۲۱ ميان شاه امان الله و انگليس) آنرا نهايي ساخت.))
( نبشته از : داکتر محی الدین مهدی . بخشی از مقاله طولانی « نظریه های تامین ثبات و حل مناسبات تباری». )